Kraska — skarb polskiej przyrody na granicy wyginięcia

Kraska to jeden z najbardziej kolorowych ptaków Europy – skarb polskiej przyrody. W Polsce jest gatunkiem chronionym i uznawanym za symbol różnorodności biologicznej. Choć kiedyś była powszechnie spotykana w naszym kraju, dziś jej populacja jest na skraju wymarcia, co czyni ją jeszcze wyjątkową i godną uwagi. Kraska (Coracias garrulus) to gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny krasek (Coraciidae).

Jej żywe, intensywne barwy bardziej kojarzą się z tropikalnymi regionami niż z umiarkowanym klimatem Europy. W rzeczywistości kraska jest wyjątkowym przedstawicielem swojego rodzaju, jedynym, który występuje również w regionach o klimacie umiarkowanym, podczas gdy jej krewniacy zamieszkują głównie tropikalne obszary Afryki i Azji. Polska leży na północno-zachodnim skraju europejskiego zasięgu tego gatunku, z najdalej na północ wysuniętymi miejscami lęgowymi w europejskiej części Rosji, w rejonie Jeziora Ładoga.

Historia i spadek populacji kraski

Jeszcze ponad 100 lat temu kraska była powszechnym ptakiem w Polsce, gnieżdżąc się w niemal całej niżowej części kraju. Jednak już w pierwszej połowie XX wieku zaczęto zauważać spadek jej liczebności. W latach 30. XX wieku była już rzadko spotykana na Pomorzu, a po drugiej wojnie światowej jej populacja uległa znacznemu załamaniu. W latach 60. jej obecność miała charakter wyspowy, głównie w zachodniej i północnej Polsce. Do połowy lat 90. kraska całkowicie zniknęła z Ziemi Lubuskiej, Śląska, Wielkopolski i Pomorza. W połowie lat 80. szacowano, że w Polsce gniazduje około 560 par, a dekadę później liczba ta spadła do zaledwie 160-200 par. [12]

Opis gatunku

Kraska jest ptakiem średniej wielkości, osiągającym około 30-32 cm długości i 66-73 cm rozpiętości skrzydeł. Jej upierzenie jest niezwykle barwne, dominują w nim odcienie błękitu, turkusu oraz rudości. Głowa i brzuch są intensywnie niebieskie, a plecy i skrzydła mają mieszankę kolorów rdzawych i zielonych. Dzięki swojej barwnej szacie kraska jest łatwo rozpoznawalna i często staje się obiektem zainteresowania ornitologów oraz fotografów przyrody.

Rozmmnażanie i okres lęgowy

Kraski wyprowadzają jeden lęg rocznie, składając od 4 do 5 błyszczących, białych jaj o owalnym lub gruszkowatym kształcie w okresie od maja do czerwca. Tworzą monogamiczne pary, co oznacza, że pozostają wierne jednemu partnerowi przez cały sezon lęgowy. [2]

Jaja są wysiadywane od momentu złożenia pierwszego jaja przez okres od 17 do 20 dni, głównie przez samicę, choć samiec również uczestniczy w inkubacji. Po wykluciu pisklęta są nagie i ślepe, co czyni je gniazdownikami. Niektóre z młodych niestety nie przeżywają. Gdy są w dziupli, stale wydają charakterystyczne miaukliwe odgłosy. Rodzice karmią je pokarmem odpowiednim dla dorosłych ptaków. Młode opuszczają gniazdo po około 28 dniach, mimo że ich skrzydła nie są jeszcze w pełni rozwinięte i nie potrafią latać. Przez następne tygodnie przebywają w pobliżu gniazda. W okresie migracji można zobaczyć większe grupy krasek z dala od miejsc lęgowych. [2]

Siedlisko i zachowanie

Kraska preferuje otwarte tereny, takie jak łąki, pastwiska i pola uprawne, zwłaszcza te z rozproszonymi drzewami i zadrzewieniami śródpolnymi. Jest ptakiem migrującym, który spędza zimę w Afryce, a na wiosnę wraca do Europy, aby tu zakładać gniazda. Kraski budują swoje gniazda w dziuplach drzew, często korzystając z opuszczonych dziupli po dzięciołach. Jest to doskonały przykład symbiozy w przyrodzie, gdzie różne gatunki ptaków korzystają ze swoich umiejętności i zasobów, aby wspólnie przetrwać.

“Skraje lasów typu parkowego w pobliżu pól i łąk, prześwietlone starodrzewy i otwarte ciepłe przestrzenie ze szpalerami pojedynczych grup drzew, gdzie mogą polować. Kraska gnieździ się tam, gdzie można znaleźć duże, obszerne dziuple, często na wysychających wierzbach, topolach, sosnach czy olchach. W Polsce widywana w łęgach i nadrzecznych olsach, terenach urozmaiconych w pastwiska, nieużytki i niewielkie zadrzewienia. Unika natomiast zwartych kompleksów leśnych”. [2] Niestety starodrzewy w Polsce są cały czas wycinane, co stanowi jeden z powodów zmniejszenia się liczby tych pięknych ptaków. Drugim powodem są pestycydy stosowane na polach i zmniejszenie się liczby owadów, kręgowców i bezkręgowców, na które ona poluje. Może tego nie dostrzegamy, ale ptaki są owadożerne, im mniej owadów tym mniej ptaków.

Żywi się głównie owadami, takimi jak chrząszcze, motyle i szarańczaki, ale nie gardzi również małymi kręgowcami, jak jaszczurki czy gryzonie. Poluje z zasadzki, zrywając się do lotu z wyeksponowanego miejsca, takiego jak drut wysokiego napięcia lub gałąź drzewa [2].

Miejsce występowania kraski

Kraska to ptak migracyjny. Jesienne jej odloty mają miejsce we wrześniu lub październiku, a wraca do nas wiosną, zazwyczaj na przełomie kwietnia i maja. Obserwowanie jej przylotów to prawdziwa gratka dla ornitologów. Dawniej pospolity, obecnie na skraju wyginięcia. W Polsce najczęściej widywana w południowej Lubelszczyźnie, Równinach Kurpiowskiej i Mazurskiej, na Podlasiu, w Puszczach Kozienickiej i Białej oraz w Kotlinie Sandomierskiej [2]. 

Pod koniec XX wieku największe skupiska kraski znajdowały się na Kurpiach, południowej części Mazur, Podlasiu, Lubelszczyźnie, Podkarpaciu oraz w kilku puszczach. W 2006 roku polska populacja kraski została oszacowana na 60-75 par.

W maju 2024 roku według Gazety Dziennik Wschodni została zaobserwowana i sfotografowana na Roztoczu. Trudno jednak mówić, czy tam zostanie, czy była przelotem. Jak podano, sytuacja ta wymaga obserwacji. [4]

Ochrona i zagrożenia

Populacja kraski w Polsce znacznie zmniejszyła się w ciągu ostatnich dekad. Przyczyną tego spadku są głównie zmiany w rolnictwie, takie jak intensyfikacja upraw, stosowanie pestycydów i niszczenie naturalnych siedlisk. Dodatkowo, zmniejszenie liczby starych drzew z odpowiednimi dziuplami stanowi poważne zagrożenie dla tego gatunku.

Aby chronić kraskę, podejmowane są różnorodne działania, takie jak instalowanie sztucznych dziupli, promowanie zrównoważonych praktyk rolniczych i edukacja społeczeństwa na temat znaczenia ochrony różnorodności biologicznej. Wiele organizacji przyrodniczych, w tym Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, aktywnie działa na rzecz ochrony tego pięknego ptaka. Jednak bez większego sukcesu. Populacja z roku na rok zmniejsza się (wykres 1). Dlatego należy podjąć radykalne kroki ograniczenia pestycydów i herbicydów dla ochrony bioróżnorodności w Polsce i Europie.

W czerwcu 2022 roku Komisja Europejska przyjęła projekt nowego rozporządzenia w sprawie zrównoważonego stosowania środków ochrony roślin, zakładającego ograniczenie o 50 proc. stosowanie pestycydów w UE do 2030 roku. Niestety po fali protestów rolników wycofała się z tego pomysłu [11]. Oznacza to zmniejszenie bioróżnorodności w Europie, które bedziemy obserwować biernie w kolejnych latach [11].

Znaczenie dla ekosystemu

Kraska odgrywa ważną rolę w ekosystemie jako drapieżnik owadów. Jej obecność pomaga w naturalnym kontrolowaniu populacji szkodników rolniczych, co przyczynia się do zachowania równowagi ekologicznej. Ponadto, jako gatunek wskaźnikowy, kraska informuje nas o stanie środowiska naturalnego – jej zanik może być sygnałem degradacji ekosystemu.

Monitoring i ochrona międzynarodowa

W 2010 roku rozpoczęto szczegółowy monitoring kraski w ramach programu Monitoringu Ptaków Polski. W pierwszym sezonie stwierdzono 47 par, w tym 29 pewnych lęgów oraz 18 prawdopodobnych. Ptaki te gniazdowały głównie na Podkarpaciu, Kurpiach i Podlasiu.

Kraska pojawiła się w Polskiej czerwonej księdze zwierząt [9] i na Czerwonej liście ptaków Polski [10] jako gatunek krytycznie zagrożony.

Przyczyny spadku i potrzeby ochrony

Spadek populacji kraski w Polsce jest wynikiem wielu czynników, takich jak wzrost śmiertelności (spowodowany m.in. nielegalnymi polowaniami, kolizjami i zatruciami), spadek przeżywalności na trasach migracji i zimowiskach, oraz straty w lęgach (spowodowane np. niepokojeniem ptaków przy gniazdach i drapieżnictwem). Ponadto, zmiany w rolnictwie prowadzące do utraty siedlisk, takie jak zarastanie łąk i pastwisk, wycinanie śródpolnych drzew oraz chemizacja rolnictwa, znacznie zmniejszają bazę pokarmową kraski.

Analiza danych z najnowszych ocen gatunków BirdLife dla Czerwonej Listy IUCN pokazuje, że zagrożenia dotykające największą liczbę zagrożonych gatunków ptaków na świecie to rolnictwo (73% gatunków), wycinka (51%), inwazyjne gatunki obce (42%), łowiectwo i łapanie (39%) oraz zmiana klimatu (37%).

BirdLIFE INTERNATIONAL, https://datazone.birdlife.org/2024-annual-update

Ochrona kraski w Polsce obejmuje różnorodne działania, takie jak instalacja budek lęgowych, dokarmianie ptaków na lęgowiskach oraz współpraca z wolontariuszami. Wprowadzono również wytyczne planistyczne dla samorządów i instytucji państwowych, mające na celu zachowanie odpowiednich siedlisk. Mimo tych wysiłków, populacja kraski w ostatnich latach nadal spadała. W 2021 roku pewne gniazdowanie stwierdzono na zaledwie 11 stanowiskach, a monitoring w 2022 roku wykazał jedynie 8 pewnych par i 2 prawdopodobne. W 2023 roku na Podkarpaciu nie zaobserwowano par.

Izolacja przestrzenna populacji, wynikająca z występowania kraski na skraju jej zasięgu, dodatkowo potęguje te problemy. Obserwacje z innych krajów europejskich, takich jak Węgry, sugerują jednak, że modyfikacje krajobrazu na lęgowiskach mogą zatrzymać proces wymierania i nawet przyczynić się do odbudowy populacji kraski.

Czy kraska wyginie? Populacja kraski na świecie

Niezupełnie, z badań naukowych wynika, że kraska miała dużą populację globalną w 2008 roku, bowiem szacunkowa liczba osobników lęgowych wynosiła 55 000 –117 000 par w Europie (50-74% światowego zasięgu lęgowego) i 13 000 – 25 000 par lęgowych w UE 27. [8]

Tabela 1. TOP 10 państw o najwyższej liczebności par lęgowych kraski w Europie przed 2008 rokiem

Kraj	Pary lęgowe
Turcja	30 000 – 60 000
Rosja	6 000 – 20 000
Ukraina	4 000 – 5 000
Rumunia	4 600 – 6 500
Bułgaria	2 500 – 5 500
Azerbejdżan	1 000 – 5 000
Hiszpania	2 000 – 6 000
Cypr	2 000 – 4 000
Francja	800 – 1 000
Węgry	1 000
POLSKA	60-80

Areał lęgowy kraski w Europie obejmuje regiony od śródziemnomorskiej Hiszpanii, Francji i Włoch, przez Bałkany, aż po środkową i wschodnią część kontynentu. Największe populacje tych ptaków znajdują się w Rosji, Rumunii, Bułgarii, Hiszpanii oraz na Ukrainie (BirdLife 2015). W krajach sąsiadujących z Polską kraska jest licznie obecna na Ukrainie, gdzie populacja wynosi od 4000 do 5000 par. Na Litwie i Białorusi występują mniejsze grupy, liczące odpowiednio od 8 do 12 par oraz od 20 do 50 par (BirdLife 2015, EIONET 2020).

Jakie aktualne dane podaje BirdLife?

Kraska jest gatunkiem ptaka, którego populacja szacowana jest na od 100 000 do 499 999 dojrzałych osobników. Niestety, trend populacji tego gatunku jest malejący, co oznacza, że liczba krasek w przyrodzie stopniowo się zmniejsza. Obszar występowania krasek, zarówno w okresie lęgowym, jak i stałym, obejmuje ogromny teren o powierzchni 19 900 000 km². [BirdLife 2024, 16] Gatunek ten jest oceniany przez BirdLife jako gatunek najmniejszej troski (LC) [17]. 

Jednak w Polsce jest jej coraz mniej – obecnie podobno 10 par!

Gdzie kraska już nie występuje?

Gatunek ten wyginął w wielu krajach kraje w ubiegłym stuleciu. Nie zobaczymy już kraski w Niemczech, Danii, Szwecji i Finlandii. Jak podają naukowcy -prawdopodobnie z powodu utraty siedlisk na skutek intensyfikacji rolnictwa.

Jak zwiększyć populację kraski?

Za najlepsze działania uważa się przede wszystkim:

• Ochronę tego piękengo ptaka i przywracanie siedlisk – Należy chronić i odbudowywać naturalne siedliska, takie jak łąki, pastwiska i śródpolne drzewa, aby zapewnić kraskom odpowiednie warunki do życia i rozrodu. Dlatego najważniejsze jest zostawianie starodrzewów i wspieranie populacji dzięciołów.
• Instalacja budek lęgowych – Montowanie budek lęgowych w strategicznych miejscach, aby zapewnić dodatkowe miejsca do gniazdowania tam, gdzie brakuje naturalnych dziupli.
• Ograniczenie zagrożeń – Redukcja stosowania pestycydów, zabezpieczenie linii energetycznych przed kolizjami oraz edukacja lokalnych społeczności w zakresie ochrony kraski.
• Zwiększenie bazy pokarmowej – Wspieranie populacji dużych owadów poprzez tworzenie kwietnych łąk i promowanie ekologicznych praktyk rolniczych, pastwisk.
• Programy hodowli i reintrodukcji – Prowadzenie hodowli kraski w niewoli i reintrodukcja na odpowiednie obszary, gdzie populacja zanikła lub jest bardzo niska.
• Regularne monitorowanie liczebności kraski oraz prowadzenie badań naukowych nad jej ekologią i biologią, aby lepiej zrozumieć jej potrzeby i zagrożenia.
• Współpracę międzynarodową, z sąsiadującymi krajami i udział w międzynarodowych projektach ochrony, aby chronić kraskę na całym jej europejskim areale lęgowym.

O czym warto wiedzieć?

“Należy pamiętać, że zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, kraska znajduje się na liście gatunków, wobec których obowiązuje zakaz filmowania, fotografowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub zaniepokojenie. W praktyce na każdą z tych czynności należy uzyskać zgodę odpowiedniej Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. W przypadku stanowisk zlokalizowanych na obszarze objętym działaniami projektowymi należy liczyć się z częstymi patrolami członków zespołu realizacyjnego.” – podaje OTOP [13].

Można natomiast bez ograniczeń fotografować ptaki nie podlegające ochronie, oraz podlegające ochronie, jeśli nie wiąże się to z ich płoszeniem, niepokojeniem czy też naruszaniem sfer ochrony [14]. W przypadku kraski strefa ochrony całorocznej dotyczy drzewa z dziuplą, w której regularnie zakładane jest gniazdo, a strefa ochrony okresowej w promieniu do 10 m od gniazda. Okresowy termin ochronny trwa od 1. kwietnia do 31. sierpnia.

Podsumowanie

Kraska to nie tylko barwny ptak, ale także ważny element polskiego krajobrazu przyrodniczego. Jej ochrona wymaga zintegrowanych działań na różnych poziomach – od lokalnych inicjatyw po szeroką politykę ochrony przyrody. Wartość, jaką kraska wnosi do naszej przyrody, jest nieoceniona, a jej ochrona powinna być priorytetem dla nas wszystkich. Jej ochrona wymaga skoordynowanych działań na wielu poziomach, od lokalnych inicjatyw po szeroką politykę ochrony przyrody. Tylko poprzez zrozumienie i przeciwdziałanie czynnikom zagrażającym kraskom możemy zapewnić przetrwanie tego wyjątkowego gatunku w Polsce. Dbając o kraskę, dbamy o przyszłość naszej przyrody.

---

Literatura:

1. https://tukanmedia.pl/gatunki-ptakow/kraska/, dostęp: 4.08.2024.
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kraska_%28ptak%29, dostęp: 4.08.2024.
3. Kraska: wyjątkowa jak Kurpie: aktywna ochrona kraski na Równinie Kurpiowskiej. (2011). Polska: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków.
4. https://www.dziennikwschodni.pl/zamosc/kraska-wrocila-na-roztocze-to-jeden-z-najbarwniejszych-ptakow-w-polsce,n,1000343853.html, dostęp: 4.08.2024.
5. https://trojmiejskagrupaotop.weebly.com/uploads/2/5/9/7/25979747/ochrona_kraski.pdf, dostęp: 4.08.2024.
6. https://monitoringptakow.gios.gov.pl/kraska.html, dostęp: 4.08.2024.
7. https://monitoringptakow.gios.gov.pl/aktualnosci/polska-populacja-kraski-na-skraju-wymarcia.html, dostęp: 4.08.2024.
8. Kovacs A., Barov B., Orhun C., Gallo-Orsi U. 2008. International Species Action Plan for the European Roller Coracias garrulus garrulus. BirdLife International For the European Commission.
9. Głowaciński Z. Czerwona lista kręgowców Polski – wersja uaktualniona (okres 1 i 2 dekady XXI w.), Red list of Polish vertebrates – updated version (1st and 2nd decade of the 21st century). „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 78 (2), s. 28-67, 2022. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, [dostęp 2022-12-31]. (pol.). Za: https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska_czerwona_ksi%C4%99ga_zwierz%C4%85t._Kr%C4%99gowce, dostęp: 4.08.2024.
10. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P, Kuczyński L., Czerwona lista ptaków Polski, https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2021/01/CLPP_2020_fin.pdf , dostęp: 4.08.2024.
11. https://www.agropolska.pl/uprawa/ochrona-roslin/szefowa-komisji-europejskiej-wycofujemy-projekt-ograniczajacy-stosowanie-pestycydow-w-rolnictwie,467.html, dostęp: 4.08.2024.
12. https://otop.org.pl/naszeprojekty/chronimy/kraska/, dostęp: 4.08.2024.
13. https://otop.org.pl/2012/07/18/otop-apeluje-oszczedzmy-kraski/, dostęp: 4.08.2024.
14. http://nowy.foto-ptaki.pl/foto-ptaki/index.php?option=com_content&view=article&id=506&Itemid=262, dostęp: 4.08.2024.
15. https://datazone.birdlife.org/2024-annual-update, dostęp: 4.08.2024.
16. BirdLife International (2024) Arkusz informacyjny o gatunkach: Kraska Coracias garrulus . Pobrano z https://datazone.birdlife.org/species/factsheet/european-roller-coracias-garrulus w dniu 04/08/2024.
17. https://datazone.birdlife.org/species/factsheet/european-roller-coracias-garrulus, dostęp: 4.08.2024.

Zdjęcia kraski możemy oglądać dzięki uprzejmości Pana S. Tarkowskiego,
który robił je z zachowaniem wszelkich zasad etycznych z dużej odległości bez powodowania płoszenia ptaków poza okresem ochronnym.
Wszelkie prawa autorskie należą do niego.
Serdecznie dziękujemy!